Gmina Iłża

Iłża istniała już we wczesnym średniowieczu, od XII wieku do 1789 roku własność biskupów krakowskich. Osada zniszczona w 1241 i 1260 w czasie najazdów tatarskich. Prawa miejskie prawdopodobnie w 1239 r. na prawie magdeburskim (dokumenty spłonęły w pożarze). Już w XIII wieku istniał 1,5 km na północny wschód ( na tzw.starym mieście) gród obronny, a około 1340 wzniesiono tu z miejscowego kamienia zamek staraniem biskupa Jana Grota, z czasem rozbudowywany. Miasto stanowiło centrum biskupiego klucza dóbr iłżeckich obejmującego w 1645 roku 2 miasta i 23 wsie.

Złoty wiek

W XV wieku zasłynęła Ceramika Iłżecka i powstał miejscowy cech garncarski. Rozwój miasta nastąpił w XVI-XVII wieku w związku z ogólnym rozwojem handlu w kraju, a samo miasto znajdowało się na szlaku handlowym z głębi kraju w kierunku do portów na Wiśle w Solcu, Zawichoście i Sandomierzu i dalej do Gdańska.

W 1576 roku wybudowano na rynku ratusz, który w XVII wieku zyskał wieżę wzniesioną z nakazu biskupa Marcina Szyszkowskiego. Na iłżeckim zamku gościli polscy królowie: Władysław Jagiełło, Aleksander Jagiellończyk, Zygmunt III Waza, a Władysław IV spotkał się pierwszy raz tu ze swoją narzeczoną Cecylią Renatą, gościli tu także biskupi, uczeni i wybitni humaniści, jak choćby Jan Kochanowski. W XVII wieku nadal kwitło tu garncarstwo, w latach 1615-1619 miejscowi kupcy dostarczyli kupcom krakowskim 312 transportów garnków. Garncarze iłżeccy mieli prawo do sprzedaży swych wyrobów pod Zamkiem Królewskim .

Upadek Miasta

Upadek miasta rozpoczął potop szwedzki i najazd wojsk Jerzego Rakoczego w latach 1655-1660, w wyniku czego miasto i zamek uległy zniszczeniom. 17 lipca 1789 roku Iłża przeszła na własność skarbu państwa. Po III rozbiorze Polski w zaborze austriackim, w latach 1809-1815 w Księstwie Warszawskim, a po jego upadku w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim aż do 1915 roku.

Plan Regulacyjny Iłży z 1824 r.

XIX wiek

W 1823 roku w Iłży osiedlił się Żyd z Anglii, Lewi Selig Sunderland, który założył tu słynną fabrykę fajansu. W 1831 roku w czasie powstania listopadowego miasto ponownie ulega zniszczeniom w czasie zwycięskiej dla powstańców bitwy stoczonej tu 9 sierpnia 1831 roku. W 1850 roku powstaje tu gmina żydowska i w 1857 roku jest tu już 521 Żydów, czyli 26% ówczesnej ludności miasta. W 1864 dochodzi tu do bitwy w czasie powstania styczniowego dnia 17 stycznia 1864 roku. W ramach sankcji carskich za udział mieszkańców w powstaniach miasto traci prawa miejskie w 1867 roku. Pomimo tego jako osada jest siedzibą powiatu iłżeckiego utworzonego w 1866 roku. W 1870 roku powstaje tu synagoga w Iłży, a w 1897 roku Żydzi stanowią już 49% ogółu mieszkańców. W 1903 roku w wyniku pożaru przestaje istnieć fabryka fajansu. W czasie Rewolucji 1905 roku Iłża znalazła się w granicach tzw. Republiki Ostrowieckiej.

I wojna światowa

W 1915 roku w czasie I wojny światowej miasto znów ulega zniszczeniom w czasie walk rosyjsko-niemieckich, gdzie w rejonie Iłży i Pakosławia walczy Legion Puławski. W 1916 roku z podupadłego miasta przeniesiono siedzibę powiatu iłżeckiego do Starachowic.

Po wojnie do zamieszkania nadaje się zaledwie dwa domy w rejonie kościoła. Reszta potrzebuje natychmiastowego remontu. W 1924 roku miasto odzyskuje prawa miejskie i w okresie międzywojennym odbudowuje się i rozwija.

II wojna światowa

W czasie wojny obronnej w 1939 roku w dniach 8-9 września ma miejsce bitwa z Niemcami polskiego Zgrupowania Południowego Armii Odwodowej Prusy, w wyniku której zostały rozbite polskie dywizje.

W 1941 roku powstaje tu żydowskie getto, zlikwidowane w 1942 roku przez wywóz do obozu zagłady w Treblince. W okresie okupacji hitlerowskiej rozwija się miejscowy ruch oporu - powstaje Oddział Iłżecki ZWZ AK, mieściła się tu też Komenda Obwodu BCh o kryptonimie 3. Silne wpływy mieli tu też komuniści z GL i AL (organizacja Świt). Partyzanci z oddziałów AL im. Langiewicza (pod dowództwem Czesława Boreckiego ps. "Burza"), im. Głowackiego (Stefan Szymański ps. "Góral"), im. Narutowicza (Tadeusz Maj ps. "Łokietek") oraz oddział radziecki pod dowództwem Aleksego Bojtana ps. "Alosza" zajmują Iłżę w nocy 16-17 maja 1944 roku na 4 godziny. Ostrzeliwują posterunek żandarmerii, rozbijają sklepy niemieckie i przeprowadzają akcję zaopatrzeniową.

16 stycznia 1945 roku wkroczyły do miasta wojska radzieckie Pierwszego Frontu Białoruskiego. W 1945 roku kadry nowej władzy ludowej w Radomiu pochodziły właśnie z oddziałów AL i GL rejonu iłżecko-starachowickiego.

Po II wojnie światowej

W okresie powojennym miasto kolejny raz zostaje odbudowane, a silne tradycje garncarskie kultywuje Spółdzielnia Chałupnik, która eksportuje swoje wyroby m.in. do Australii, Francji, USA, ZSRR i RFN. Miasto jednak pozbawione jest przemysłu i powoli wyludnia się na rzecz Starachowic. W latach 60. XX wieku powstaje w Iłży pierwsze osiedle mieszkaniowe (os. Staszica), a w latach 80. XX wieku osiedle Zuchowiec

Od 1987 roku odbywają się tu Dni Leśmianowskie dla upamiętnienia związków wybitnego poety Bolesława Leśmiana z tym miastem oraz jego twórczości. Od 1997 w ruinach zamku biskupiego w Iłży odbywa się corocznie turniej rycerski (początek maja), a w lipcu, w Domu Kultury - Festiwal Folkloru im. Józefa Myszki.

W 1999 roku miasto w ramach nowego podziału administracyjnego znalazło się w granicach powiatu radomskiego.

Źródło Wikipedia